27.   O ZMYSŁACH  WEWNĘTRZNYCH [1].

340. Abyś czuł, że czujesz, wewnętrzne zmysły dane są trzy, które w mózgu miejsce mają.

341. Mianowicie pod ciemieniem zmysł wspólny, który rzeczy widzianej, słyszanej, kosztowanej etc. wyrażenie przyjmuje.

342. Ten we śnie od pary bywa zatkany, stąd nieczułość.

343. Pod wierzchem głowy ma byt swój fantazja, która różność rzeczy rozsądza.

344. Ta w ustawicznym jest poruszaniu, stąd myślenia, sny i rozmaite imaginacje.

345. Pod tyłem głowy pamięć jest, która rzeczy pojęte i rozeznane na przyszłe używanie chowa.

346. Owe rzeczy podobieństwa (lub dawno lub świeżo wbite w pamięć) ku spatrzeniu [2] znowu brać, wspamiętywać sobie jest.

347. Te jeśli zapamiętane[3] są, zapomnieniem nazywamy.

348. Przeto na co stale pamiętać chcemy, na to często wspominamy.

349. Czegom zapomniał, kto pamiętny jest, niech mi przypomni.

350. Niespanie zbytnie mózg wysusza, spanie pokrzepia, przeto że odwilża.

351. Ani tak bardzo niejedzenie mdli jako niespanie.

352. Komu się chce spać, ziewa i przeciąga się, drzemiący głową kiwa, śpiący sapie albo chrapie.

Jan Amos Komeński, Comenius (1592-1670), pedagog czeski, reformator szkolnictwa i twórca nowożytnej pedagogiki, działacz społeczny i religijny.